6 stycznia w kościele katolickim obchodzone jest święto Objawienia Pańskiego. Znane jest jako święto Trzech Króli. Dlaczego? Bo kojarzymy je z postaciami Kacpra, Melchiora i Baltazara oraz ofiarowanymi przez nich Dzieciątku Jezus darami w postaci złota, kadzidła i mirry.
Zgodnie z Ewangelią według świętego Mateusza Trzej Mędrcy ze Wschodu przybyli do stajenki w Betlejem – prowadzeni przez gwiazdę, aby tam oddać pokłon i złożyć dary Dzieciątku Jezus:
Kacper ofiarował kadzidło, symbolizujące godność kapłańską i boskość,
Melchior – złoto – symbol władzy królewskiej,
Baltazar – mirrę, zapowiadającą męczeńską śmierć Chrystusa.
A niezamężne dziewczęta odwiedzały kawalerów...
Święto Trzech Króli ma swoje korzenie w czasach pogańskich. Wówczas kończyło ono Szczodre Gody – kilkunastodniowy okres świętowania zimowego przesilenia i zwycięstwa światłości nad ciemnością. Z tego powodu nazywane było szczodrym dniem.
Ze świętem Trzech Króli wiązało się dawniej wiele tradycji i zwyczajów. Już w wigilię tego święta gaszono w domach stary ogień. Następnego dnia rozpalano nowy, używając do tego zazwyczaj ognia ze świec palących się w kościele w czasie uroczystości Trzech Króli. Również w wigilię Objawienia Pańskiego niezamężne dziewczęta odwiedzały domy, w których mieszkali kawalerowie i śpiewały kolędy.
Na pamiątkę wydarzenia, jakim był pokłon Trzech Króli złożony Jezusowi, już od średniowiecza 6 stycznia w kościołach święcono żywicę jako kadzidło, złote i srebrne pierścionki oraz monety jako złoto, a także ziarenka jałowca jako mirrę. Ponadto święcono kredę i wodę. Tę ostatnią na pamiątkę chrztu Jezusa w Jordanie.
Następnie odrobinę poświęconej wody wlewano do studni, dzięki czemu woda w niej miała być smaczna i zdrowa. Kredą natomiast wypisywano na drzwiach domów inicjały Trzech Króli K+M+B wraz z cyframi oznaczającymi dany rok. Zapis K+M+B tłumaczono na wiele sposobów, z których najpopularniejszy to "Christus Mansioni Benedicat" – "Niech Chrystus błogosławi temu domowi". Wspomniane symbole wypisane kredą świadczyły o tym, że w danym domu zamieszkują chrześcijanie. Wierzono, że taki zapis chroni ich przed złymi mocami. Znak krzyża poświęconą kredą kreślono także na drzwiach obory, a nawet na rogach zwierząt. Czasami zakreślano kredą cały teren gospodarstwa, aby ochronić je przed siłami nieczystymi.
Poświęconą żywicą i ziarenkami jałowca okadzano domy oraz całe obejścia, nie wyłączając zwierząt gospodarskich. Resztki takiego kadzidła przechowywano cały rok i w razie konieczności okadzano nim chorych. Z kolei poświęcone pierścionki i monety wrzucano małym dzieciom do kąpieli, co miało zapewnić im bogactwo w życiu.
Popularny obrzęd
6 stycznia popularny był obrzęd chodzenia przez dzieci po tzw. szczodrakach. Mali kolędnicy odwiedzali wówczas już od rana domy i składali wierszowane, a nawet śpiewane życzenia zwane szczodrówką. W zamian otrzymywali szczodraki, czyli rogaliki pieczone z żytniego ciasta. Ze świętem Trzech Króli wiązała się także zabawa polegająca na wyborze migdałowego króla. W tym celu pieczono ciasteczka lub słodkie rożki. W jednym z nich ukrywano migdał. Osoba, która natknęła się na niego w trakcie jedzenia, uznawana zostawała za migdałowego króla.
Święto Objawienia Pańskiego stanowiło ostatni dzień odwiedzin i wręczania sobie podarunków z okazji świąt Bożego Narodzenia. Obdarowywali się nimi zarówno domownicy jak i znajomi. Nawet władcy wręczali podarki swoim dworzanom. Dzieciom natomiast dawano wówczas czerwone jabłka i orzechy. Te pierwsze zapewnić im miały zdrowe rumieńce, a te drugie – mocne zęby.
W tradycji ludowej
święto Trzech Króli kończyło okres Bożego Narodzenia, a rozpoczynało tzw. zapusty, czyli okres zabaw i radości, trwający do Środy Popielcowej. Był to czas popularnych zabaw karnawałowych, tańców i śpiewów.
Oto kilka przysłów i powiedzeń związanych ze świętem Trzech Króli:
"W dzień święta Trzech Króli człowiek w kożuch się tuli."
"Królowie pod szopą – dnia na kurzą stopę."
"Od Trzech Króli będą mrozy do Gertruli."
"Gdy Trzy Króle pogodą obdarzą, nie zasypiaj ranków, gospodarzu."
"Gdy w Trzech Króli mrozem trzyma, będzie jeszcze długa zima."
Tradycje i zwyczaje
Święto Trzech Króli nie jest obecnie tak bogate, jak dawniej w tradycje i zwyczaje. Jednak w wielu domach do dzisiaj praktykuje się wypisywanie na drzwiach - poświęconą w kościele kredą - symboli "K+M+B" wraz z oznaczeniem kolejnego roku. W niektórych rodzinach zachowała się też tradycja wybierania migdałowego króla, czy pieczenia szczodraków.
Przepis na szczodraki
Szczodraki, pieczone na święto Trzech Króli, to nieco zapomniany już smak i zwyczaj. Kolędnicy chodzacy po wsi od domu do domu, śpiewali szczodrówkę, życzyli zdrowia i powodzenia w nowym roku, a częstowani byli właśnie szczodrakami. Zwyczaj kolędowania nazywany był często „chodzeniem po szczodrakach”.
Kolędnicy chodzący w tzw. szczodrym okresie nierzadko odgrywali zabawne scenki i przedstawienia, a ich przybycie było wyczekiwane przez gospodarzy.
Szczodraki mogły mieć postać bułeczek, rogalików czy pierożków z ciasta drożdżowego, często z razowej mąki. W zależności od regionu różniły się także nadzieniem - mogło być słodkie, lub wytrawne (np. z sera, kapusty czy mięsa).
Przepis na szczodraki z kapustą
Składniki na ciasto:
250 g masła,
1 kg mąki,
2 szklanki mleka,
2 łyżki cukru,
1 łyżeczka soli,
10 dag drożdży,
2 łyżki śmietany,
kminek.
Składniki na farsz:
pół główki średniej kapusty,
2 łyżeczki soli,
6-8 łyżek oleju,
szklanka wody,
3-4 jabłka (najlepiej winne),
majeranek.
Sposób przygotowania:
Poszatkuj kapustę, obierz i pokrój jabłka.
Całość wrzuć do garnka, dodaj sól, olej, wodę i majeranek. Co jakiś czas zamieszaj.
Farsz duś do momentu, aż zmiękną jabłka.
W naczyniu rozpuść masło. Po ostygnięciu dodaj mleko i cukier, następnie drożdże i 2 łyżki mąki.
Zaczyn odstaw na ok. 7-10 minut do wyrośnięcia.
Wymieszaj pozostałą mąkę z solą. Dodaj do wyrośniętych drożdży i wyrób ciasto.
Z ciasta uformuj wałek o średnicy ok. 2-3 cm. Pokrój na kawałki, do środka każdej części nałóż farsz i uformuj bułeczki.
Na wierzch połóż śmietanę i posyp kminkiem. Tak uformowane bułki odstaw na ok. 20 minut by wyrosły.
Szczodraki piecz przez ok. 20-25 minut w piekarniku nagrzanym do temp. 180 stopni.
I jeszcze o orszakach
Natomiast od 2009 roku w Polsce pojawił się zwyczaj organizowania orszaków Trzech Króli - ulicznych jasełek odbywających się 6 stycznia, które przybierają postać barwnych korowodów, idących przez miasta. Na ich czele podążają Trzej Królowie, którzy wraz z mieszkańcami zmierzają do stajenki, aby pokłonić się Jezusowi. Wszyscy uczestnicy zabawy otrzymują papierowe korony i śpiewniki z kolędami. Z roku na rok przybywa miast, w których tego rodzaju orszaki są organizowane.
